To πνεύμα του Διαφωτισμού

G.Lemmonier, Στο σαλόνι της Μadame Geoffrin το 1755,  Château de Malmaison, Rueil 

 Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης που έδωσε ο Τσβεντάν Τοντόροφ στο περιοδικό "Le Magazine Littéraire".



Πώς θα χαρακτηρίζατε την περίοδο του Διαφωτισμού από ιστορική άποψη;

"Το κεντρικό  σημείο της σκέψης του Διαφωτισμού είναι η κριτική των εξωτερικών κηδεμονιών και η επιβεβαίωση της αυτονομίας. Ο Διαφωτισμός είναι πρώτα απ' όλα ένα κίνημα χειραφέτησης που υποστηρίζει ότι το ανθρώπινο υποκείμενο πρέπει να πάρει στα χέρια του την τύχη του, ατομική ή πολιτική. Δεν είναι πλέον η παράδοση, αλλά είναι οι άνθρωποι αυτοί που πρέπει να θέτουν το νόμο και να τον αποδέχονται. Ο λαός είναι κυρίαρχος. Αυτό είναι το νόημα της  "γενικής βούλησης", αυτής της έννοιας που ο Ρουσώ εισάγει στο "Κοινωνικό Συμβόλαιο".

J.-J. Rousseau

Αυτή η απόρριψη της κηδεμονίας συνεπάγεται ταυτόχρονα το ξεμάγεμα του κόσμου. Το σύμπαν ολόκληρο υπακούει στους  νόμους της φύσης, το υπερφυσικό δεν έχει πλέον άλλη θέση παρά μόνον η πίστη, η οποία γίνεται ιδιωτική υπόθεση.  Ο Γαλιλαίος και ο Νεύτων απέδειξαν την ομοιογένεια του φυσικού κόσμου. Από τη στιγμή που ζει κανείς σε ένα εντελώς φυσικό κόσμο, ο οποίος δεν υποτάσσεται πλέον σε μαγικές δυνάμεις, μπορούν να γεννηθούν οι επιστήμες. Όχι μόνο οι επιστήμες της φύσης, αλλά και η ανθρωπολογία και η κοινωνιολογία, η ψυχολογία, η ιστορία.  Όλα γίνονται αντικείμενα γνώσης, δεν υπάρχει πλέον ταμπού που να μας απαγορεύει να γνωρίσουμε τα πράγματα. Οι άνθρωποι ανοίγονται ταυτόχρονα στη διαφορετικότητα του σύμπαντος: άνοιγμα γεωγραφικό - με μια αυξανόμενη περιέργεια για τα ήθη των άλλων - και άνοιγμα ιστορικό.  Όλες αυτές οι θεμελιώδεις αρχές της νεωτερικότητάς μας επινοήθηκαν και εμφανίστηκαν στην εποχή του Διαφωτισμού".

Αυτή δεν είναι μια ειδυλλιακή θεώρηση; Από τις απαρχές του ο Διαφωτισμός  έγινε στόχος κριτικών.

J.Huber, Το δείπνο των φιλοσόφων

"Ορισμένες από αυτές τις κριτικές είναι θεμιτές, ενώ άλλες βασίζονται σε παρερμηνείες. Μία από τις πρώτες κατηγορίες που διατυπώνονται για το σχέδιο του Διαφωτισμού αναφέρεται στον κίνδυνο της απεριόριστης βούλησης. Σε τι υποτάσσεται η ανθρώπινη ύπαρξη αφού δεν υπακούει πλέον σε νόμους που έρχονται από αλλού; Χωρίς τον φραγμό των απαγορεύσεων, θα πουν στον 20ο αιώνα, ο άνθρωπος καταλήγει να φτιάχνει γκουλάγκ ή να εξοντώνει τις κατώτερες φυλές. Στη σκέψη του Διαφωτισμού η ανθρώπινη βούληση συναντάει ένα διπλό φρένο. Πρώτα απ'όλα ο ουμανισμός. Η  ανθρώπινη δράση  έχει ως σκοπό την ευημερία της ανθρωπότητας. Η επιδίωξη της ευτυχίας αντικαθιστά την αναζήτηση της σωτηρίας. Αν μια δράση που αποφασίζεται από ένα αυτόνομο άτομο, δεν εξυπηρετεί τα συμφέροντα της ανθρωπότητας, δεν εξασφαλίζει στο λαό μεγαλύτερη ευτυχία, αυτή η δράση πρέπει να εγκαταλειφθεί. 

Το δεύτερο φρένο είναι η οικουμενικότητα. Όλοι οι μεγάλοι στοχαστές του Διαφωτισμού ήταν

H ανάγνωση των φιλοσόφων, Συλλογή J-J.Monney, Γενεύη

ευαίσθητοι σε αυτήν την απαίτηση. Σύμφωνα με τον Ρουσώ, για να γνωρίσουμε αυτό που είναι ορθό, πρέπει να παρατηρήσουμε αυτό που κινείται προς την κατεύθυνση του γενικού συμφέροντος. Ο Μοντεσκιέ υποστηρίζει ότι πρέπει να εγκαταλείψουμε κάθε ιδέα αντίθετη προς τα συμφέροντα της ανθρωπότητας. Ο Κάντ στη συνέχεια  έδωσε σε αυτήν την έννοια  της οικουμενικότητας τη φιλοσοφική της διατύπωση. Αυτές οι ομολογίες πίστης στην οικουμενικότητα σχεδιάζουν ένα πλαίσιο. Δεν  μας επιτρέπεται  να κάνουμε τα πάντα. Η αυτονομία παραμένει ο στόχος, αυτονομία του ατόμου, της γνώσης, του λαού, αλλά είναι επίσης μια αυτονομία χαλιναγωγημένη, ελεγχόμενη από τις ιδέες της οικουμενικότητας και της ανθρωπότητας...".

Υπάρχει και ένας άλλος τρόπος για να αντιτάσσονται στον Διαφωτισμό: η γνώση είναι ελεύθερη, αλλά αυτή δεν τίθεται πλέον στην υπηρεσία  της βελτίωσης της ανθρωπότητας.

"Δεν χρειάζεται πράγματι να διακρίνουμε τις απορρίψεις από τις εκτροπές που ωθούν το πρόγραμμα του Διαφωτισμού στα άκρα, ως το σημείο να το μετατρέπουν στο αντίθετό του. Όταν ο Σαντ, στο έργο του  "Η φιλοσοφία του μπουντουάρ" , εξηγεί  ότι δεν πρέπει να υπακούμε σε εξωτερικές  κηδεμονίες ούτε να υποτασσόμαστε στην παραδοσιακή ηθική, βρίσκεται μέσα στο πνεύμα του Διαφωτισμού. Όταν όμως διεκδικεί το δικαίωμα να προκαλεί τον πόνο του άλλου

Denis Diderot

, επειδή αυτό προξενεί τη δική του απόλαυση, αρνείται την αναζήτηση του κοινού καλού, αυτού του φρένου που αντιτάσσεται στην απεριόριστη βούληση και, ακόμη χειρότερα, φαντάζεται τον άνθρωπο αυτάρκη. Με τον ίδιο τρόπο οι ολοκληρωτισμοί είναι νόθα τέκνα του Διαφωτισμού.(...) 

Σήμερα απειλούμαστε περισσότερο από τις εκτροπές του Διαφωτισμού παρά από την απόρριψή του. Ο Διαφωτισμός θέλησε να αντικαταστήσει το θεϊκό σκοπό των ενεργειών μας  με έναν ανθρώπινο σκοπό που θα δικαιολογεί την ύπαρξή μας. Ωστόσο, όλο και περισσότερο παρασυρόμαστε σε μια κίνηση που οδηγεί στην εγκατάλειψη αυτού του ανθρώπινου σκοπού. Δεν υπάρχουν παρά μόνον μέσα. Λησμονούμε ότι αυτά υπάρχουν για να υπηρετούν ένα σκοπό και επιδιώκουμε αδιάκοπα την ανάπτυξη της παραγωγής, χωρίς να αναρωτιόμαστε πλέον για τον σκοπό αυτού του αχαλίνωτου ακτιβισμού...".

Tσβετάν  Τοντόροφ (Σόφια,1939), γάλλος, δοκιμιογράφος, φιλόσοφος και ιστορικός βουλγαρικής  καταγωγής.